Ο Ρωγών Ιωσήφ

Ο Μ Ι Λ Ι Α
Λάρισα 21η Μαρτίου 2006, Τρίτη ώρα 8η μ.μ.
Αίθουσα: «Απόστολος Παύλος»
Θέμα: «Ο από Αμπελακίων Θεσσαλίας Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ,
εκφραστής των Ιδεών του Μεσολογγίου»
Αρχικά
Μεταφέρω απόψε στη Λάρισα, τη μεγάλη πολιτεία του κάμπου, το πνεύμα και τις ιδέες του Μεσολογγίου, για να τις παραδώσω σε σας και την αγάπη σας. Εκτιμώ και σημειώνω ότι, στο σημερινό μας αντάμωμα, έχουμε μαζί μας, το μεγαλύτερο δραματουργό της Εξόδου. Τον τιμημένο εκφραστή των ιδεών των ελευθέρων πολιορκημένων. Πριν δώσουμε όμως το λόγο στο δάσκαλο των ιδεών του Μεσολογγίου, θα ήθελε ο ομιλών, να πάρει μαζί του τις σκέψεις και τα αισθήματά σας, να τα ταξιδέψει στην ηρεμία της Λιμνοθάλασσας, για να τα ενώσει με τα πνεύματα των στοχαστών του Μεσολογγίου. Αυτών των στοχαστών, που δασκάλεψε, ευλόγησε και οδήγησε στη δόξα, ο πατριώτης σας, ο από Αμπελακίων Θεσσαλίας Επίσκοπος και Ιερομάρτυρας. Ο Ρωγών και Κοζύλης Ιωσήφ.
Εκεί στα αβαθή της γαλήνιας θάλασσας, να ακούσουμε στη συνέχεια μαζί, το στίχο του ποιητή Μαρτινέλη: «Και συ που ξένος έρχεσαι να ιδείς το Μεσολόγγι, άκου στης Λίμνης τα νερά να αντηχούν ακόμα, των γυναικών τα κλάματα και των αντρών οι βόγκοι».
Ο προβληματισμός στη συνέχεια, να είναι δικός σας.
Ύστερα να περπατήσουμε μαζί τις ρούγες και τα σοκάκια, τα Μοναστήρια και τις Εκκλησιές, τις Ντάπιες και τα κανονιοστάσια και να ταξιδέψουμε με τις Γαϊτες και τα Πριάρια στη θάλασσα εκείνη την ήρεμη, την πλατειά, τη μεγάλη, με τροβαδούρους τον Παλαμά, το Δροσίνη, το Μαλακάση και τον Μπαταργιά. Να σεργιανίσουμε τα Ηρώα και τους Τάφους. Να γνωρίσουμε το Φράχτη και τη Λουνέττα και κει στον Ανεμόμυλο, κοντά στο Λιμάνι, να γονατίσουμε στη θυσία του Ρωγών, όπου με ένα δεύτερο δαυλό έγραψε τη Μ. Τετάρτη του 1826, το κύκνειο άσμα της θυσίας του Μεσολογγίου. Προστάτεψε τ’ απομεινάρια της Εξόδου και κατέκτησε τον τίτλο του Ιερομάρτυρα, κόντρα στην απαίτηση των Οθωμανών για εξισλαμισμό του λαού των Ορθοδόξων.

Διαδρομή του Ρωγών Ιωσήφ
Αμπελάκια – Μεσολόγγι
Ας αφήσουμε όμως για λίγο το Μεσολόγγι, όπως μας παραδόθηκε και ζει με της ιστορίας τα διδάγματα. Είναι απαραίτητο να ανεβούμε πρώτα στον Κίσσαβο, το βουνό των αντιθέσεων, και στο υψόμετρο 390. Εκεί θα συναντήσουμε, ανάμεσα στους 470 κατοίκους της τελευταίας απογραφής, τις εθνογενιές των Αμπελακίων. Θα μάθουμε, ότι από κει ξεκίνησε ο Ιωσήφ. Άφησε την εμποροσυναιτεριστική κοινωνία με τις πρωτόγνωρες οικονομικές προοπτικές και σαλπάρισε για τον κόσμο των Ιδεών και του πνεύματος. Δεν κάνω όμως εγώ, για κείνον, το δάσκαλο σε σας. Είναι δικός σας. Γέννημα, θρέμμα. Έγινε όμως και δικός μας. Ανήκει στο Μεσολόγγι. Αγλάισμα και δόξα. Από κει φωτίζει την Ελλάδα και τον κόσμο.
Γεννήθηκε στα Αμπελάκια ο Ιωσήφ, στα 1776, γιος κάποιου Παρασκευά. Μαθητής αρχικά στη γενέτειρά του, όπου δεκατετραετής προχειρίζεται σε Αναγνώστη. Εκκλησιαστικό αξίωμα σημαντικό για την εποχή. Μαθητεύει σε επιφανείς δασκάλους της περιοχής. Ο Πολυζώης, ο Κωνσταντίνος Κούμας και ο Κωνσταντάς, είναι μερικοί. Μορφώνεται στην ακμάζουσα σχολή της Τσαρίτσανης, όπου χειροτονείται Διάκονος και Πρεσβύτερος και εφημερεύει σ’ αυτήν την ονομαστή κοινότητα. Παγκοίνως αναγνωρίζεται για το λόγο, το ήθος, την Παιδεία και την κηρυκτική ικανότητα. Συνδέεται με τους κατοίκους της Τσαρίτσανης τους οποίους στερεώνει στην έννοια του Γένους και της Ορθοδοξίας. Κηρύττει μέχρι και στα κρησφύγετα του Παπαευθύμιου Βλαχάβα και μετά την εξόντωση εκείνου, στα 1809, αναλαμβάνει να παραμυθήσει και να παρηγορήσει τους καταδυναστευμένους και καταπιεσμένους κατοίκους του τόπου.
Στα 1814 συλλαμβάνεται και απάγεται στα Ιωάννινα, όπου χάρις στον ευπατρίδη Μάνθο Οικονόμου, το λόγιο δάσκαλο, έμπιστο του Αλή – Πασά, αλλά και Φιλικό, ελευθερώνεται και καταφεύγει στην Άρτα. Ο οξυδερκής Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτης Πορφύριος, τον προσλαμβάνει και τον ορίζει Πρωτοσύγκελό του και μαζί με τον βοηθό του, Επίσκοπο Ρωγών Μακάριο, τον μυεί, στα 1818, στα μυστικά της Φιλικής Εταιρείας. Μετά το θάνατο του Μακαρίου, χειροτονείται, στα 1820, σαράντα τεσσάρων ετών, Επίσκοπος Ρωγών και Κοζύλης. Μεγάλο αξίωμα, μεγάλοι αγώνες, μεγάλες θυσίες.
Ακολουθεί περιπετειώδης εθναποστολική δράση με διώξεις, φυλακίσεις και εξορίες και καταφέρνει να αποδράσει και να καταφύγει στα βουνά της περιοχής του Βάλτου Ακαρνανίας. Εκεί συνδέεται και συνεργάζεται με το μεγάλο οπλαρχηγό, τον Ανδρέα Ίσκο (ή Καραϊσκο) και ρίχνεται μαζί του στη δράση. Επιστρέφει στο γειτονικό Κομπότι της Άρτας, όπου συγκροτείται το στρατόπεδο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Εντάσσεται, συνεργάζεται και δρα ως απλός στρατιώτης, με έντονη την παρουσία του. Η λαϊκή μούσα τον ανακαλύπτει, τον επιβραβεύει και με νοσταλγία τον τραγουδάει με το δημώδες: «Κάτω στου Βάλτου τα χωριά….», με ειδική αναφορά στο όνομά του. Λέγει: «Γράφουμε και στο Κομπότι, προσκυνούμε το Δεσπότη».
Γρήγορα όμως φεύγει για το Μεσολόγγι. Είναι η πολιτεία που περίμενε τον Ιωσήφ, να δοξάσει τον τόπο με την προσωπικότητά του και με τη δράση του και να δοξαστεί και ο ίδιος, περνώντας στη σφαίρα του αιώνιου και του ανεπανάληπτου. Εδώ τον υποδέχεται σαν παιδί του, ο προηγηθείς, Μητροπολίτης Πορφύριος. Έχει μαζί του και τον πατριώτη του από τα Αμπελάκια, τον έπαρχο και Ρήγα του Βάλτου, τον Αστέριο Ίβο, ο οποίος άφησε τις σπουδές του στο Πεδεμόντιο της ΒΔ. Ιταλίας και εντάχτηκε στον αγώνα της Δυτικής Χέρσου Ελλάδας.
Συνεργάζεται με σύμπνοια ο Ιωσήφ με το Μαυροκορδάτο σε ό,τι κρίνεται σκόπιμο για τον αγώνα από ηθικής και υλικής και πολεμικής πλευράς. Αγωνίζεται, συμφιλιώνει και γεφυρώνει τους ανταγωνιζόμενους παλαιούς οπλαρχηγούς και ηγήτορες. Ενθαρρύνει το λαό, που εξ αιτίας των αντιθέσεων των ηγητόρων βρισκόταν με το ηθικό του πεσμένο. Συμφιλιώνει και τον παλαιό προστάτη του, το Μητροπολίτη Πορφύριο, με τους Σουλιώτες και επιτυγχάνει να φέρει ηρεμία στην Πόλη του νερού και της Λιμνοθάλασσας, το Μεσολόγγι. Ιδιαιτέρως τούτο φαίνεται στην υποδοχή του Λόρδου Βύρωνα στις 24.12.1823, όπου ο Ιωσήφ οργάνωσε προσωπικά την υποδοχή, με απόλυτη σύμπνοια Εκκλησίας, Λαού, Σουλιωτών και λοιπών ξένων Ελλήνων και Φιλελλήνων.
Εδώ κηδεύει μαζί με τον Πορφύριο, το Μάρκο Μπότσαρη και η λαϊκή μούσα πάλιν, τον βλέπει πληθωρικό και επιβλητικό, που κάνει ο ένας για πολλούς. Για λογαριασμό του Ιωσήφ, τραγουδάει: «Ξήντα παπάδες παν’ μπροστά και δέκα Δεσποτάδες. Το Μάρκο παν’ στην Εκκλησιά, το Μάρκο παν’ στον τάφο». Ο ένας, για δέκα! Είχε μπει για καλά ο Ιωσήφ στη συνείδηση του ανώνυμου λαού. Κηδεύει ακόμα και τον Λόρδο Βύρωνα στις 10.4.1824. Μετέχει στις χαρές και τις λύπες του Μεσολογγίου. Ο Ελβετός φιλέλληνας Ιωάννης – Ιάκωβος Μάγιερ, ο εκδότης, σε δικό του τυπογραφείο, της εφημερίδας «Ελληνικά Χρονικά», γίνεται αδελφικός φίλος και συνεργάτης του σε οργανωτικά θέματα. Διδάσκει μαζί του τις αρχές της ελευθεροτυπίας. Αναγκάζει τους προεστούς και στρατηγούς και σε ώρα κρίσιμη να αναγνωρίσουν την αξία της ελευθερίας του τύπου. Είπαν σε σχετικό ερώτημα: «Είστε ελεύθεροι να γράφετε και τα καλά μας και τα κακά μας. Αρκεί να λέτε την αλήθεια».
Είναι ο ατρόμητος μαχητής και ταυτόχρονα ο Ιερεύς και Αρχιερεύς που παρακελεύει και εμψυχώνει τους πολιορκημένους σε έσχατο αγώνα κατά του Ιμπραήμ, στις 19.12.1825. Γράφουν τα Ελληνικά Χρονικά: «Ο Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ με μεγάλη καρτερία και γενναιότητα υποφέρει τα δεινά χάριν του Μεσολογγίου και της Πατρίδος, κρατών τον τίμιον Σταυρόν εις τας χείρας και με ρακώδη ενδυμασίαν εμψυχώνων τους πολιορκημένους». Η έντονη προσωπικότητα του Ιωσήφ είχε τόση επιρροή, που τίποτε δεν γινόταν στο Μεσολόγγι χωρίς τη γνώμη και την παρουσία του. Οργανωτικά, Πολιτικά, Διοικητικά, Κοινωνικά και οπωσδήποτε Εκκλησιαστικά θέματα, δέχονταν τη σφραγίδα της γνώμης και της προσωπικότητας του Δεσπότη.
Το Μεσολόγγι γίνεται τώρα για τον Ιωσήφ η έπαλξη η εθνική και η καταξίωση η εκκλησιαστική. Ρίχνεται με μεθόδευση και παλικαριά στο εθναποστολικό έργο του. Οργανώνει την εκκλησιαστική ζωή της Πόλης. Συγκεντρώνει τριάντα Ιερείς κοντά του. Συνεργάζεται εκκλησιαστικά και εθνικά με τα Μοναστήρια της περιοχής. Διδάσκει και εμπνέει το λαό. Τον οπλίζει με λεπτές θεολογικές και δογματικές έννοιες, για να γνωρίζει τον προορισμό του. Οργανώνει πλήθος λειτουργικών ευκαιριών στην Πόλη, ακόμα και μέσα στα στρατόπεδα, τις Ντάπιες και τα κανονιοστάσια, μεταφέροντας αγιαστική χάρη στους πολεμιστές. Χωρίς τις ιδιαίτερες ευκαιρίες και τα μέσα της σημερινής εποχής, κάνει το Μεσολόγγι «Πολιτεία, κράτος του Θεού». Από την εκκλησιαστική ιστορία γνωρίζουμε ότι, μόνο στην παλαιά και μικρή Μητρόπολη Νεοκαισάρειας ο Επίσκοπος Γρηγόριος, κατάφερε κάτι παρόμοιο. Όταν πήγε στη Νεοκαισάρεια βρήκε 17 χριστιανούς και όταν απέθανε άφησε 17 ειδωλολάτρες. Ο Ρωγών Ιωσήφ, ένωσε το σύνολο της στρατευόμενης με τη θριαμβεύουσα Εκκλησία. Τη γη με τον ουρανό. Την έρημο της παρούσης ζωής, με τον Παράδεισο του ουρανού. Η Βασιλεία των ουρανών κατακτήθηκε από τους ελεύθερους πολιορκημένους, εν ζωή, στα λασπόνερα της Λιμνοθάλασσας. Είναι χαρακτηριστική η απάντηση που έδιναν οι ρακένδυτοι εξοδίτες, απλοϊκοί άνθρωποι, σ’ όσους τους ρωτούσαν μετά την Έξοδο: «Πόσοι χάθηκαν τη νύχτα;» Εκείνοι απαντούσαν: «Κανείς δε χάθηκε τη νύχτα. Άλλοι βαδίζαμε στη γη κι’ άλλοι στον Ουρανό».
Τον Ιωσήφ, πολλοί ύμνησαν από τους ξένους και τους ντόπιους διανοητές και λογίους, για τη σοφία του, τη σωφροσύνη του και τα σπάνια προσόντα του. Μεταξύ αυτών ο ωκεανός του πνεύματος, ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Γουλιέλμος φον Μύλλερ κ.ά. Εντυπωσιακός όμως είναι ο χαρακτηρισμός που διατύπωσε ο πάνσοφος Ηπειρώτης Νεόφυτος Δούκας, ο έχων στην κεφαλή του ολόκληρο τον Ελληνισμό. Λέγει: «Ο Ρωγών Ιωσήφ υπήρξε νηφάλιος, σώφρων, φιλάνθρωπος, σοφός, διδακτικός, μη πάροινος, μη πλήκτης, μη αισχροκερδής, αλλ’ επιεικής, αφιλάργυρος, αντεχόμενος του κατά την διδαχήν πιστού λόγου, ίνα δυνατός η….». Είχε δηλαδή αυτούσια τα προσόντα που περιγράφει και απαιτεί για τον Επίσκοπο, ο Απόστολος Παύλος προς τους Επισκόπους μαθητές του, τον Τιμόθεο και τον Τίτο. (Α΄ Τιμοθέου γ΄ 2-3 και Τίτου α΄ 7-9).
Εκεί όμως που αποδεικνύεται το μεγαλείο της προσωπικότητας του Ιωσήφ, είναι στη συμπεριφορά του τις τελευταίες ημέρες και ώρες της δεύτερης πολιορκίας του Μεσολογγίου. Την εβδομάδα που προηγήθηκε της Εξόδου, από 3-10 Απριλίου 1826, ο Ιωσήφ έδωσε εξετάσεις αγιότητας, πίστης, αγάπης, συνέπειας, σοφίας, ελληνοπρέπειας. Έτσι μπήκε στο επίκεντρο των διεργασιών και των κρίσιμων αποφάσεων του λαού. Οι πάντες τον αποδέχονται και περιμένουν τις εντολές του. Στρατηγοί, Διοικητές, Πολιτικοί, Προύχοντες, Προεστοί και Λαός, περιμένουν από το στόμα του εντολές. Στο ωμοφόριό του και το πετραχήλι του κρέμονται, στην ουσία, οι ψυχές ενός ολόκληρου λαού. Και εκείνος αισθάνεται την ευθύνη. Προσεύχεται, λειτουργεί καθημερινά στην καρδιά του στρατοπέδου, εκεί στα σημερινά Ηρώα. Κοινωνάει προσωπικά όλους τους πολεμιστές και ακούει τις τελευταίες προσδοκίες του λαού. «Καλήν αντάμωση στον άλλον κόσμο!...». Τι ωραιότερη απόκριση πιστών, για έναν Αρχιερέα!!!.... Τι δικαιότερη καταξίωση της εργασίας ενός εργάτη του Ευαγγελίου!!!.... Αυθόρμητη ανεβαίνει, κυριολεκτικά, στον ουρανό η προσευχή του. «Κύριε, ους δέδωκάς μοι εφύλαξα, και ουδείς εξ αυτών απώλετο….». (Ιωάννου ιζ΄ 12). Όλοι προετοιμασμένοι για το πέρασμα στην αθανασία. Οι Ορθόδοξες Εκκλησίες είναι τα ουρανογάλανα καταφύγια. Φρούρια φωτόλουστα και μετερίζια που προετοίμαζαν τη φλογοθάλασσα της Εξόδου. Επί Αρχιερατείας του Ιωσήφ στο Μεσολόγγι δεν κτίστηκε Τζαμί, ούτε Ρωμανικός ή Γοτθικός ναός. Η Ορθοδοξία στο μεγαλείο της. Ένας πίνακας από τους πολλούς που δημιουργήθηκαν για το Μεσολόγγι, λαϊκού ζωγράφου αυτός, δείχνει το δέσιμο στρατευόμενης και θριαμβεύουσας Εκκλησίας, παριστάνοντας…. (ερμηνεία και επίδειξη του πίνακα από το βιβλίο «Το Μεσολόγγι των ιδεών»). Σελ. 132
Σαν έφτασε όμως η κρίσιμη μέρα, Σάββατο του Λαζάρου του 1826, μετά τη λειτουργία στο στρατόπεδο, συνάζονται οι προεστοί με τους στρατηγούς και τους προκρίτους στο προαύλιο του Ναού της Αγίας Παρασκευής, που σώζεται μέχρι σήμερα, έξω από τα Ηρώα. Είναι το τελευταίο, το νεκροδόξαστο Συμβούλιο, για να πάρει την τελευταία απόφαση. Προεδρεύει κατά κοινή απαίτηση ο Δεσπότης, ο Ρωγών Ιωσήφ. Εκεί συμβαίνει κάτι μοναδικό στην ιστορία. Οι Στρατηγοί περίμεναν τους αγγελιαφόρους και τους ανιχνευτές τους. Ήρθαν όλοι και βεβαίωσαν ότι δρόμος, δίοδος, πέρασμα, δεν υπάρχει. Στη γενική κατήφεια ταράζει την ηρεμία ο Φρούραρχος, ένα νέο παλικάρι, γνήσιος Μεσολογγίτης, ο Θανάσης Ραζή – Κότσικας. Ορθοστηλώνεται και φωνάζει: «Υπάρχει δρόμος ορέ»! «Ποιος είναι, Στρατηγέ, και δεν τον λες τόση ώρα;». Εκείνος δείχνοντας τον Ουρανό, φωνάζει: «Είναι ο δρόμος του Θεού»!! Δρόμος θυσίας και τιμής….
Τότε το λόγο παίρνουν οι Προεστοί. Απευθύνονται στο Δεσπότη και του ζητάνε να αποφασίσει. Εκείνος φωνάζει το Μακεδόνα, το Νικόλα Κασομούλη, για Γραμματέα και ζητάει τις γνώμες όλων. Σαν σωστός ηγέτης, δεν αποφασίζει μόνος του. Η γνώμη του λαού είναι απαραίτητη. Οι παριστάμενοι σκέπτονται και στοχάζονται. Μιλάνε ανάμικτα. Ο Ρωγών παίρνει τους στοχασμούς τους, στρέφει το βλέμμα προς το λαό, ατενίζει την απεραντοσύνη της ιστορίας, αναλογίζεται το βάρος της ευθύνης, συγκεντρώνει τις σκέψεις και τη σοφία του και διατυπώνει το κείμενο της Απόφασης, μέσα στο οποίο καταγράφει τις, παγκόσμιας εμβέλειας, ιδέες του Μεσολογγίου. Βέβαιος ότι αυτό το κείμενο των δύο σελίδων με τα 17 άρθρα του, θα γινόταν μνημείο αναφοράς και δικαίωσης του αγώνα και θα παρουσίαζε στον κόσμο, στην Ελλάδα και την οικουμένη, το ιδεολογικό υπόβαθρο των αγώνων του Μεσολογγίου. Ο ίδιος θα γινόταν ο εκφραστής των Ιδεών που καλλιέργησε, δίδαξε και εφάρμοσε μέχρι θάνατο, μέσα στο Μεσολόγγι. Ηγέτης και μάρτυρας!
Δύσκολες όμως οι ώρες! Περιορισμένος ο χρόνος! Η απόφαση του θανάτου ήταν για συγκεκριμένη ώρα. Ποιος μπορεί να σκεφτεί ήρεμα, νηφάλια και υπεύθυνα τέτοιες ώρες; Ο Ρωγών Ιωσήφ επιτυγχάνει τα πάντα. Εκείνη την ώρα αναδεικνύεται ο Αρχιερέας, προάγεται σε Πολιτικό και Στρατηγό, αναλαμβάνει Κυβερνήτης και καταξιώνεται σε Επιστήμονα και Φιλόσοφο. Αληθινός Εθνάρχης!! Αισθάνεται επάνω του τα οράματα του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Διατυπώνει ιδέες και αξίες που χαρακτηρίζουν τις μεγάλες μορφές της παγκόσμιας διανόησης. Με αυτά τα δεδομένα καταγράφεται ένα κείμενο που αντέχει στην αυστηρότερη φιλολογική κριτική και δίνει με σαφήνεια το περίγραμμα των ιδεών, σαν οδηγίες πορείας ενός λαού προς το θάνατο και τη δόξα, με απώτερο τερματισμό την απόλυτη ελευθερία. Είμαστε ευτυχείς όσοι πιστεύουμε σε ιδέες και ιδανικά, όσοι τιμούμε τους διατυπωτές και εκφραστές ιδεών και όσοι αισθανόμαστε να μας περιλούει το ακατάλυτο πνεύμα των ανθρωπίνων ιδανικών, καθόσον βρήκαμε, γνωρίζουμε και ερμηνεύουμε το κείμενο της Απόφασης της Εξόδου. Της Απόφασης που μας κληροδότησε ένας μεγάλος. Ο Ρωγών Ιωσήφ. Ο από Αμπελακίων Θεσσαλίας ορμώμενος.

Η διατύπωση των ιδεών
Ας έρθουμε τώρα στο κείμενο της Απόφασης αυτό καθ’ αυτό, που αποτελεί τον ιδεολογικό καταστατικό χάρτη των ελευθέρων πολιορκημένων, για να θαυμάσουμε τη συγκροτημένη σκέψη των στοχαστών Μεσολογγιτών και τον διατυπωτή και εκφραστή των Ιδεών τους. Τον Ρωγών Ιωσήφ.

Α΄ Το κείμενο από Φιλολογικής πλευράς παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον με εισαγωγή, κύριο μέρος και επίλογο.
α. Η Εισαγωγή είναι χωρισμένη σε δύο μέρη, με εισαγωγική επιγραφή. Η επιγραφή είναι η συνήθης σε παρόμοια κείμενα της Εθνεγερσίας. «Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος». Δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Λόγιος και Αρχιερέας ο συντάκτης. Αποδέκτης του πνεύματος της Επανάστασης. Αλλά και συνεπής στη έκφραση του αισθήματος του λαού. Στις δύο εισαγωγές περιγράφονται τα δεινά της Φρουράς και του λαού. Ταυτόχρονα δικαιολογεί την απόφαση ως ανάγκη σωτηρίας λόγω της εγκατάλειψης του Μεσολογγίου από έξωθεν βοήθεια. Εκφράζει ακόμα και την ελπίδα βοήθειας, έστω και την τελευταία στιγμή και ορίζει την ακριβή ώρα της Εξόδου.
β. Το Κύριο μέρος, αποτελούμενο από 16 άρθρα, σε ρέουσα αφηγηματικότητα, αποτελεί τον κορμό της Απόφασης και διατυπώνει, σαν είδος οδηγιών, τις ιδέες που ενέπνεαν τους Μεσολογγίτες, με φιλολογική πληρότητα και καθαρότητα νοημάτων και ιδεών.
γ. Ο Επίλογος βρίσκεται στο τελευταίο, το 17ο άρθρο. Στον επίλογο δίνεται εντολή να διαβαστεί η Απόφαση σε όλους τους κατοίκους ατομικά. Περιλαμβάνει επίσης και την απαραίτητη εναλλακτική λύση για την περίπτωση εμφάνισης της βοήθειας έξωθεν.
Όλο το κείμενο είναι φιλολογικά άρτιο με σωστή και επιτυχημένη τεχνική του λόγου.

Β΄ Μία ιδεολογική τοποθέτηση, ταιριαστή για τον συντάκτη Αρχιερέα της Απόφασης, είναι η διατύπωση των Θεολογικών ιδεών. Θα έλεγα ότι οι ιδέες αυτές ήταν ακριβώς στο στοιχείο του Ιωσήφ, ως Αρχιερέως. Όμως πλανιόνταν κι’ αυτές στα χείλη των Εξοδιτών. Τις έμαθαν χάρις στον Ιωσήφ. Αυτές είναι:
α. Η εισαγωγική επικεφαλίδα «Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος». Δείχνει ότι το κείμενο που θα ακολουθήσει έχει το τεκμήριο της θείας ευλογίας. Ήταν συνήθεια των ελευθέρων πολιορκημένων να επικαλούνται το όνομα του Θεού πριν από κάθε ενέργειά τους. Κατά την Αγία Γραφή: «Το όνομα Κυρίου επικαλέσομαι», (Ψαλμός ριε΄ 4), διότι «Εμοί εστί πάσα η γη», (Εξόδου ιθ΄ 5).
β. Η σταθερή θεολογική έκφραση της ελπίδας για αίσια έκβαση του εγχειρήματος και άφιξη βοήθειας έστω και την τελευταία στιγμή. Είναι διάσπαρτη η ιδέα της ελπίδας στο κείμενο. Κατά την Αγία Γραφή: «Και τω ονόματι αυτού έθνη ελπιούσι». (Ματθαίου ιβ΄ 21).
γ. Περιλαμβάνεται το στοιχείο της αλληλοβοήθειας. Καταγράφεται στο Ι΄ άρθρο της Απόφασης. Σχετικά ο ιερός Χρυσόστομος σημειώνει: «Τότε και η άνωθεν ροπή μετά δαψιλείας ημίν παραγίνεται, όταν πολλήν και ημείς την αρετήν επιδειξώμεθα». (ΕΠΕ 4,616).
δ. Διατυπώνεται η παράβαση της κλοπής στο ΙΑ΄ άρθρο και στο ίδιο επιβάλλεται η ποινή της ανταπόδοσης, καθόσον ο άρπαγας λέγεται προδότης. Κατά την Αγία Γραφή: «Εάν δε αλώ άνθρωπος κλέπτων…. αποθανείται ο κλέπτης εκείνος». (Δευτερονόμιο κδ΄ 7).
ε. Λαμβάνεται μέριμνα για τις φαμελιές. Στο ΙΒ΄ άρθρο διατυπώνεται ιδιαίτερη φροντίδα να κινηθούν οι φαμελίτες ανάμεσα σε δύο «Κολώνες», ομάδες ενόπλων και με μία Τρίτη σε οπισθοφυλακή. Είναι το «Υπέρ βωμών και εστιών», των προγόνων μας.
στ. Ιδιαίτερη είναι η φροντίδα και η αγάπη για τα παιδιά. Διατυπώνεται στο ΙΕ΄ άρθρο το σχετικό ενδιαφέρον. Θα λέγαμε ότι ισχύει και εδώ το «Άφετε τα παιδία έρχεσθαι προς με…», (Μάρκου ι΄ 14).
ζ. Ο σεβασμός προς το Χριστιανικό Ναό διατυπώνεται ξεκάθαρα. Με το Η΄ άρθρο ορίζεται τόπος συνάντησης των Εξοδιτών η Ιερά Μονή του αγίου Συμεών του Θεοδόχου, που εξ αιτίας αυτής της διάταξης ονομάστηκε Ηρωοδόχος Ιερά Μονή. Δέχτηκε ήρωες! «Εξελεξάμην παραρριπτείσθαι εν τω οίκω του Θεού μου…». (Ψαλμός πγ΄ 11).
Όπως διατυπώνεται η Απόφαση, αποτελεί ένα είδος ποιμαντορικής εγκυκλίου ενός Ιεράρχη. Και ήταν!...

Γ΄ Η διατύπωση Στρατηγικών ιδεών μόλις και είναι απαραίτητο να αναφερθεί. Στην Απόφαση διατυπώνονται με ακρίβεια τα στρατηγικά στοιχεία που ήταν απαραίτητα για την όλη επιχείρηση. Καταγράφει ο Ρωγών και εμπνέει το στράτευμα και το λαό, κεντρίζοντας το θρησκευτικό συναίσθημα. Όπως θα έκανε ένας στρατιωτικός ηγέτης. Αναγνωρίζει για όλους τις θυσίες που έκαμαν αγόγγυστα και ότι ξεπλήρωσαν τις υποχρεώσεις προς την πατρίδα. Τονώνει το ηθικό με το να θεωρεί τους κατοίκους, μαχόμενους και άμαχους νικητές, αφού ταπείνωσαν τρεις αιμοβόρους πασάδες. Αναθέτει την εκτέλεση του σχεδίου στους μάχιμους και την αποδοχή του στους άμαχους. Ορίζει ακόμα: Να ηγείται τιμητικά της όλης επιχείρησης η Σημαία – Μπαϊράκι των Μποτσαραίων με το Νότη Μπότσαρη, σαν ενοποιός δύναμη όλων των τάσεων. Γι’ αυτό το λόγο και ο Μπότσαρης στη συνέχεια το παρέδωσε στα χέρια μιας γεροδύναμης Μεσολογγίτισσας, της Μπαϊρακτάραινας. Δεν αφήνει επί πλέον η Απόφαση περιθώριο αμφισβήτησης, με τη φράση «…αποφασίσαμεν ομοφώνως». Όλοι με ειδική αποστολή.
Από πλευράς δε στρατιωτικής τακτικής ακολουθεί τα δεδομένα της στρατιωτικής τέχνης της εποχής. Επιλέγει τη νυκτερινή ώρα για να έχει περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας. Η ετοιμότητα του εχθρού περιορίζεται τη νύχτα. Υπάρχει χρόνος για ασφαλή διαφυγή. Βοηθούσε η αφέγγαρη νύχτα, λόγω πυκνής νέφωσης. Η χρησιμοποίηση οδηγών εξασφαλίζει ταχύτητα και ακρίβεια. Έχει η νύχτα το στοιχείο του αιφνιδιασμού του αντιπάλου. Τοποθετεί ανάμεσα στις δύο μάχιμες κολώνες, τα γυναικόπαιδα. Καθορίζει σημείο συνάντησης. Ορίζει συμβολικά το σύνθημα «Καστρινοί και Λογγίσιοι». Για τους εντός της Πόλης, το «Καστρινοί». Για τους εκτός αναμενόμενους υπερασπιστές, το «Λογγίσιοι». Τέλος προβλέπει εναλλακτικό σχέδιο στην περίπτωση εμφάνισης του στόλου.
Η Απόφαση όπως διατυπώθηκε από τον Ρωγών, ήταν μια ημερήσια διαταγή πολέμαρχου Στρατηγού, πριν από την έφοδο.

Δ΄ Είναι εξόχως σημαντική η διατύπωση των περί Δικαίου ιδεών της Πόλης του Μεσολογγίου. Στα άρθρα ΙΑ΄ και Ι΄ είναι εντυπωσιακές οι περί δικαίου διατάξεις που διατυπώνονται από τον Επίσκοπο Ιωσήφ και αναφέρονται στην Απόφαση της Εξόδου. Μάλιστα δε οι διατυπούμενες διατάξεις βρίσκονται σε ευθεία συστοιχία με τις διατάξεις της σύγχρονης δικονομίας. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε:
Στο ΙΑ΄ άρθρο διατυπώνεται: «Απαγορεύεται αυστηρώς» (Επιτακτική περί δικαίου διάταξη του ΠΚ). «Κανένας να μην αρπάξει» (Δίκαιο περί κλοπής, άρθρο 372 του ΠΚ). «Άρμα συνδρόφου του εις τον δρόμο» (Σεβασμός ξένης ιδιοκτησίας, άρθρο 374Α΄ του ΠΚ). «Όπου φανεί τοιούτος» (Επισήμανση αδικοπραγούντος, άρθρα 231,232 του ΠΚ). «Μετά τη σωτηρία μας» (Δίκαιο περί κράτους δικαίου, άρθρο 20 του Ελληνικού Συντάγματος). «Θέλει δίδει το πράγμα οπίσω» (Δίκαιο αποκατάστασης αδικηθέντος, άρθρα 904, 914 του ΑΚ). κλπ. κλπ. Έχουν επισημανθεί δεκατρείς περιπτώσεις δικαίου που αναφέρονται στη δισέλιδη Απόφαση. Βεβαίως στο Μεσολόγγι, ίσχυσαν και θεσμικοί κανόνες δικαίου και «όλοι ζούσαν εν δικαίω» κατά τους ιστορικούς. Η Εταιρεία φιλοδικαίων ήταν εκείνη που συνέταξε και το «Σύνταγμα Φιλοδικαίων», που ίσχυε στο Μεσολόγγι. Η όλη δε περί δικαίου φιλολογία έφερε αποτέλεσμα πρακτικό. Λειτούργησαν στο πολιορκημένο Μεσολόγγι τέσσαρες βαθμίδες Δικαστηρίων. Του «Ειρηνοποιού Κριτού», που δίκαζε πολιτικές υποθέσεις μέχρι 100 γρόσια. Του «Επανορθωτού Κριτού», που δίκαζε ποινικές μικροϋποθέσεις. Το «Πρώτο δικαστήριο», Πρωτοδικείο και το «Δικαστήριο των Εκκλήτων», Εφετείο. Μάλιστα δε η προσωρινή Διοίκηση είχε δώσει μεταξύ των άλλων οργανωτικών θεμάτων και την οδηγία με αριθμό Λ΄, που έλεγε σχετικά με τα Δικαστήρια: «Εις κάθε Δικαστήριον πρέπει να είναι μία εικόνα του Σωτήρος, και κανδήλα καίουσα εν καιρώ της συνελεύσεως των Κριτών». Δηλωτικό του Ελληνοχριστιανικού πνεύματος. Λειτούργησε και το απαραίτητο Συμβολαιογραφείο.
Αναδεικνύει αυτές τις νομικές ιδέες ο Επίσκοπος Ιωσήφ.

Ε΄ Στο κείμενο της Απόφασης καταγράφει ο Ρωγών και πλήθος Ιστοριολογικών στοιχείων. Θέλει να τιμήσει τους Εξοδίτες και να πληροφορήσει τους ανά τους αιώνες ιστορικούς από πρώτο χέρι και υπεύθυνα, για τα διαδραματισθέντα κατά την πολύμηνη πολιορκία. Έβλεπε με το κοφτερό μυαλό του και το διαπεραστικό βλέμμα του, ότι το όλο εγχείρημα περνούσε καλπάζοντας στην απεραντοσύνη της Ιστορίας, φορτωμένο με κινήσεις πολιτών γεμάτες από ιδέες και οράματα. Μας πληροφορεί για ονόματα, για μετερίζια, για τοποθεσίες, για πυργώματα, για στρατιωτικά τμήματα, για όπλα κ.ά. Όλα κεντρίζουν το ενδιαφέρον της ιστορίας και δικαιολογούν τον ιστορικό θαυμασμό που φωτίζει τους δρόμους εκείνων που σκέπτονται ελεύθερα.
Είναι χαρακτηριστικές μερικές λέξεις που χρησιμοποιεί ο Ρωγών για την περίπτωση. «υστερημένους, εκπληρώσαμεν, υπομείνομεν, θέλομεν αποθάνει όρθιοι». Και τι δεν κρύβουν μέσα τους οι λέξεις αυτές! Όλο το μεγαλείο της καρτερικότητας και της ψυχραιμίας ενός Λαού. Πουθενά στην ιστορία δεν δείχνεται τόσο δυνατή επικριτική ομολογία από έναν ολόκληρο Λαό. Πρόσφερε τα πάντα και με αξιοπρέπεια, χάρις στον Επίσκοπό του, διατυπώνει για τον ιστορικό του μέλλοντος – και για μας – το δικαιολογημένο παράπονό του. Μας λένε: «Μόνοι, στερημένοι, ξεχασμένοι, διαγραμμένοι με μονοκονδυλιά, πήραμε την Απόφαση με αταπείνωτη σοβαρότητα, για θυσία μοναδική». Έκφραση που οδηγεί ελεγκτικά στο ιστορικό ζενίθ του ανθρωπισμού.
Κατάφερε, ο Ρωγών, με το κείμενο της Απόφασης να γράψει και να διδάξει ιδέες ιστορικές στο διηνεκές.

ΣΤ΄ Πλήθος και άλλων ιδεών καταγράφει και διατυπώνει ο Επίσκοπος Ιωσήφ στο κείμενο της Απόφασης. Τις εμφανίζουμε και τις καταγράφουμε περιληπτικά.
α. Οργανωτικές ιδέες, που αναφέρονταν στην όλη επιχείρηση. Χωρίς οργάνωση τίποτε δεν κατορθώνεται. Ο Ρωγών εμφανίζει οργάνωση Εκκλησιαστική, για τη σωτηριώδη προετοιμασία του Λαού. Η Εκκλησία κοντά στο Λαό. «Ίνα πάντες εν ώσι». (Ιωάννου ιζ΄ 21). Ομοίως Διοικητική και Πολιτική οργάνωση, καθόσον είχε στο μυαλό του τις δημοκρατικές διαδικασίες. Η Διοίκηση έχει την ευθύνη και το δικαίωμα των εντολών και ο στρατός την εκτέλεση των εντολών σε κρίσιμες ώρες. Ακόμη και ιδέες για Στρατιωτική οργάνωση διατυπώνει ο Ιωσήφ, με οδηγίες και αρχές για στρατιωτικούς.
β. Κοινωνιολογικές ιδέες αποκαλύπτει με την Απόφαση ο Δεσπότης. Αυτές που καλλιεργήθηκαν και εφαρμόστηκαν στο Μεσολόγγι. Στην Πόλη των ελευθέρων πολιορκημένων οι πάντες, Έλληνες και ξένοι, ζούσαν όλοι για έναν και ένας για όλους. Χαρακτηριστικός είναι ο πληθυντικός που χρησιμοποιεί ο Ρωγών στη διατύπωση των καταγραφών. Γράφει: «Βλέποντες, εκπληρώσαμεν, θεωρούντες, δυνηθώμεν, βαστάξωμεν, ευρισκόμεθα, αποφασίσαμεν, μείνωμεν, ανταποκριθούμεν». Δεν αποφαίνεται σε ατομική βάση.
γ. Οι Υγιεινολογικές ιδέες διατυπώνονται με έμφαση. Πλήθος ιατρών προσήλθαν στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, Έλληνες και ξένοι. Από Ευρώπη και από Αμερική. Ο Ιωσήφ καταγράφει τα υγιεινολογικά προβλήματα και προτείνει λύσεις. Προτείνει την προστασία των φαμελιών, τη φροντίδα των αμάχων και ανήμπορων και τη μέριμνα των πληγωμένων κατά την πορεία. Τους τελευταίους μάλιστα τους θεωρεί ιερά πρόσωπα.
, δ. Οι ιδέες που αναδεικνύουν την Ψυχολογία του Λαού κυριαρχούν στην Απόφαση. Διατυπώνει το φαινόμενο της ομαδικής ψυχολογίας με ιδιάζον ψυχολογικό κλίμα την εμπειρική και λαϊκή ψυχολογία, που δημιουργήθηκε συνεπεία της ομαδικότητας των ενεργειών, της σχέσης και των κοινών ενδιαφερόντων όλων των κατοίκων μιας ολόκληρης Πόλης. Αναδεικνύει και την ορθολογική ψυχολογία, ως κλάδο της φιλοσοφίας. Οι στοχασμοί των καπεταναίων και των προεστών έδιναν το στίγμα του φιλοσοφημένου ορθολογισμού.
ε. Με ιδέες Ηρωισμού είναι γεμάτο το κείμενο της Απόφασης. Ήρωες ήταν οι δραματουργοί της νύχτας της Εξόδου. Πρόκριτοι και Λαός. Με την εφαρμογή και εκτέλεση της Απόφασης δείχτηκε ηρωικό και ελευθεροποιό το αποτέλεσμα της θυσίας.
στ. Ιδέες Σεβασμού στον άνθρωπο, αποπνέει το πνεύμα και το γράμμα του κειμένου. Αυτές τις ιδέες εκφράζουν οι εντολές του Ρωγών προς το Νικόλα Κασομούλη. Εντέλλεται: «Επιφορτίζεται… να περιέλθη από τώρα να τους το διαβάσει, (το κείμενο) ιδιαιτέρως στον καθέναν». Εξατομικευμένη ενέργεια. Ό,τι η παιδαγωγική διατύπωσε στον αιώνα μας, την αρχή της «Εξατομικευμένης αγωγής». Και το πιο ταπεινό άτομο ήταν μια προσωπικότητα σεβαστή.
ζ. Η Πειθαρχία ήταν στο Μεσολόγγι δεσπόζουσα ιδέα. Ο Ρωγών τη διατύπωσε και την επέβαλε σε όλους. Μαχόμενους και άμαχους. Ταυτόχρονα τη διακήρυξε στον κόσμο και την ιστορία. Μια ολόκληρη μεγαλούπολη για την εποχή, των 11300 κατοίκων διαφορετικών τάσεων και τάξεων, πειθαρχεί και θυσιάζεται ακολουθώντας τις διακηρύξεις ενός Εκκλησιαστικού Ηγέτη. Του από Αμπελακίων Θεσσαλίας Επισκόπου Ρωγών Ιωσήφ.
η. Η εκπλήρωση του χρέους διακηρύσσεται από τις πρώτες φράσεις του κειμένου της Απόφασης. Ξεχωρίζουμε τις λέξεις του Ρωγών, μία – μία. Γράφει ο Ιωσήφ:
Στο χρέος προς την πατρίδα: «εκπληρώσαμεν…».
Στο χρέος προς την οικογένεια.: «να περιστοιχισθούν…».
Στο χρέος προς τον άνθρωπο.: «χρεωστεί να τον βοηθεί…».
Στο χρέος προς την πίστη.: «Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος».
θ. Το σημαντικότερο που διαπιστώνεται και διατυπώνεται στην Απόφαση, είναι η Αποφασιστικότητα με την οποία πάρθηκε αυτή και εκτελέστηκε από τους πολιορκημένους. Ιδέα μεγαλώνυμη που συγκλονίζει τις μάζες. Κυρίαρχη και δεσπόζουσα φράση στο κείμενο είναι εκείνη που ορίζει: «αποφασίσαμεν ομοφώνως».
Αυτό ήταν το Μεσολόγγι του, από Αμπελακίων, Ρωγών Ιωσήφ.
ι. Η Αντίσταση μέχρις εσχάτων ήταν απαίτηση του Λαού. Ιδέα που κυκλοφορούσε από στόμα σε στόμα. Το «θέλομεν αποθάνει όρθιοι εις τους δρόμους όλοι», ήταν αυτοθυσία, τελειωτική πίστη, απόφαση και απαίτηση. Γι’ αυτό τη διατύπωση στην Απόφαση της Εξόδου της ιδέας αυτής, αποδέχτηκαν όλοι ανεξαιρέτως. Άκουσαν την Απόφαση με αγαλλίαση οι ένοπλοι πολεμιστές, που αντιμετώπισαν τις προηγούμενες φοβερές επιθέσεις των εχθρών, παλικαρίσια. Αφουγκράστηκαν οι οπλαρχηγοί και οι στρατηγοί και έτρεξαν να ετοιμάσουν τα τμήματά τους και τις κολώνες τους. Αποδέχτηκε ο απλός και ανώνυμος άμαχος λαός, αντάξιος των σπουδαίων αρχηγών του, και ετοιμάστηκε να κοινωνήσει και να φωνάξει: «Καλήν αντάμωση στον άλλον κόσμο». Έμαθε ο Καψάλης την Απόφαση κι’ έστειλε πρωτόγνωρο κάλεσμα: «Όσοι δεν θα βγούμε, ελάτε στο σπίτι μου να ανατιναχτούμε». Κάλεσμα σε εκούσιο θάνατο. Τον ακολούθησαν θεληματικά ψυχές ηρώων μέσα σ’ απομεινάρια σωμάτων!
Ήταν Αντίσταση μέχρις εσχάτων.


Οι Ιδέες στην Τέχνη
Οι Ιδέες που διατυπώθηκαν από τον Επίσκοπο Ιωσήφ, υλοποιώντας τους στοχασμούς των προκρίτων του Μεσολογγίου, στρατιωτικών και πολιτικών και καταγράφηκαν στο κείμενο της Απόφασης της Εξόδου, αποτέλεσαν το μνημόνιο των οδηγιών για την Έξοδο και τον ιδεολογικό κώδικα των μακροχρόνιων αγώνων ελεύθερων ανθρώπων, αν και πολιορκημένων. Εξέφραζαν οι ιδέες αυτές, απροσδιόριστα σκόρπιες απόψεις των κατοίκων, που με τη διατύπωσή των σε κείμενο, έγιναν συγκεκριμένες και ξεκάθαρες.
Οι ιδέες αυτές όμως δεν έμειναν κλεισμένες στον περιορισμένο χώρο μιας Πόλης, ούτε στα όρια μιας Χώρας. Πέρασαν στα στέκια των κορυφαίων διανοητών της Ευρώπης. Λειτούργησαν σαν ένας νέος ζείδωρος στις παλέτες και τα πινέλα των καλλιτεχνών, ζωντάνεψαν στις πένες και τους κονδυλοφόρους των λογίων και των σοφών και άγγιξαν τις πιο ευαίσθητες χορδές των ανθρώπων της τέχνης, του πνεύματος και της επιστήμης.
Αποτυπώθηκαν με ακρίβεια και σαφήνεια σε εικαστικά και ρεαλιστικά έργα καλλιτεχνών. Διακηρύχτηκαν από άμβωνες και βήματα στα φόρα των διανοητών και πέρασαν στις αυλές και τα κάστρα των ευγενών. Εντυπωσιάζει η ακρίβεια και η λεπτομέρεια με την οποία εμφανίζουν στα έργα τους, οι διανοητές της Ευρώπης, τις ιδέες του Μεσολογγίου. Έτσι οι ιδέες αυτές, όπως τις διατύπωσε ο Ρωγών, φλογοβόλησαν τα ευγενέστερα πνεύματα των Ευρωπαίων τα οποία συγκλόνισαν - εκείνα πλέον - τους ελεύθερους λαούς και τους οδήγησαν στην αναγνώριση του δικαιώματος της Ελλάδος για ελευθερία και ανεξαρτησία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός, ότι και αυτός ο βασιλιάς της Γαλλίας, ο Κάρολος ο Ι΄, φώναξε σαν έμαθε τη θυσία του Μεσολογγίου, από τα ανάκτορα του Κεραμεικού: «Έπεσε το Μεσολόγγι; Ζήτωσαν οι Έλληνες!». Πρώτη επίσημη αναγνώριση του δικαιώματος της ελευθερίας της Ελλάδος.
Σ’ αυτό το σημείο είναι αναγκαίο να παρουσιάσουμε μερικούς από τους δημιουργούς καλλιτέχνες, Έλληνες και ξένους, οι οποίοι με τους ζωγραφικούς πίνακες και τα άλλα έργα τους, αποτυπώνουν το πνεύμα και το γράμμα του κειμένου της Απόφασης του Μεσολογγίου. Τα έργα τους αποτελούν ένα βήμα διδασκαλίας.
Είναι γνωστό ότι, οι ζωγραφικοί πίνακες και όλα τα καλλιτεχνικά έργα, εκτός από το θαυμασμό που δημιουργούν με τη θέα τους και την ωραιότητά τους, αναλύονται, διαβάζονται, ερμηνεύονται και διδάσκουν διαχρονικά. Η παρουσίασή τους εδώ, συνοδεύεται με χαρακτηριστικά αποσπάσματα στίχων, όπως τους κατέγραψε τιμητικά ο ποιητής.
Και ιδού:
Α. Στην Ευρώπη:
Εντυπωσιάστηκαν, αποδέχτηκαν, πίστεψαν, έγραψαν και δίδαξαν οι μεγαλύτεροι καλλιτέχνες της Ευρώπης.
Ο μεγάλος ζωγράφος της Γαλλίας, ο Ευγένιος Ντελακρουά, δημιουργεί την Άνοιξη του 1826 τον πίνακα με επιγραφή: «Η Ελλάδα στο Μεσολόγγι», που εκτίθεται στο μουσείο Μπορντό. Βλέπει την Ελλάδα, να επισκέπτεται τα ερείπια του Μεσολογγίου για να συναντήσει τη γεννημένη εκεί ελευθερία. Είναι η μέγιστη τιμή που γίνεται στην Πόλη της θυσίας. Διδάσκει την αναγνώριση των ιδεών του Μεσολογγίου από το πανελλήνιο. Θα διαπιστώσει ο ποιητής:
«Ξεπορτίζει η Ελλάδα και στο Μεσολόγγι βγαίνει».
Ο επίσης μεγάλος ζωγράφος της Γαλλίας, ο Φρανσουά – Εμίλ ντε Λανσάκ, δημιουργεί στα 1828 τον εντυπωσιακό πίνακα με τίτλο «Θυσία», που εκτίθεται στην πινακοθήκη του Δήμου της Ιεράς Πόλεως του Μεσολογγίου. Παρουσιάζει το ηρωικό πνεύμα της θυσίας των κατοίκων στα πλαίσια των ιδεών της Πόλης. Γράφει ο ποιητής:
«Πάλεμα ψυχής, στον κόσμο των ιδεών».
Ο Γάλλος χαράκτης Λαγκλουά, χαλκογραφεί το έργο του ζωγράφου Μαντζόλα, με τίτλο: «Επίθεση του Ιμπραήμ κατά του Μεσολογγίου». Βρίσκεται στην πινακοθήκη της Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Έργο του 1826. Αντίσταση με ηρωισμό, πειθαρχία και αποφασιστικότητα του συνόλου του λαού, στη βαρβαρότητα των επιτιθεμένων εναντίον ακόμα και αμάχων. Τραγουδάει ο ποιητής:
«Φλόγινος και φλογόκαυτος, ορμάει πάντα ο χάρος».
Ο Αχιλλέας Ντεβεριά, δημιουργεί στα 1827 τη λιθογραφία: «Σφαγή των Ελλήνων στο Μεσολόγγι». Εκτίθεται στην εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων. Επισημαίνει ο ποιητής:
«Ματόβρεχτος ο τόπος γίνεται, για να φανεί ολόφωτος και να περάσει η λευτεριά».
Ο Ιταλός Λουδοβίκος Λιππαρίνι παρουσιάζει σε πίνακα στα 1850 την «Ορκωμοσία του Λόρδου Βύρωνος». Το έργο εκτίθεται στο μουσείο Μπενάκη με αριθμό 9009. Εδώ εντυπωσιάζει η ενότητα, η ομαδική κοινωνικότητα, η πειθαρχία, η προσδοκία βοήθειας.
Του φωνάζει ο λαός: «Είμαστε αποφασισμένοι να αγωνιστούμε μέχρις εσχάτων. Δώσε, με τον όρκο σου, την ίδια υπόσχεση». Εκείνος ορκίζεται….
Ο Ολλανδικής καταγωγής Αρί Σεφφέρ δημιουργεί στα 1826 τη «Μεγάλη σπουδή». Γυναικείο θέμα. Με σημαία το σταυρό και ένα Στρατηγό, οδηγούνται οι γυναίκες στην ηρωική αντίσταση και με βουβή ευγλωττία προχωρούν προς το θάνατο. Θα ψάλει ο ποιητής:
«Τ’ απομεινάρια του λαού δεν θέλουν τη ζωή τους! Δίπλα σε ένα Στρατηγό, για ουρανό τραβάνε…».
Γράφουν και δημιουργούν ακόμα: Ο Ντενεβίλ, για το βράδυ των Χριστουγέννων στα 1822, την «Άμυνα των Μεσολογγιτών». Περήφανος ο ποιητής διαπιστώνει:
«Να περάσει μονομιάς το χαράκωμα της Πόλης, δεν μπορεί ποτέ κανείς, δόλιος απαιτητής!».
Ο Λουί Μπενζαμέν Ντεβούζ, δημιουργεί την «Εξόρμηση στη μάχη». Ελαιογραφία του 1826. Η ωραία ποίηση τραγουδάει:
«Ολόταχα για πέρασμα βροντοβολάνε μ’ άρματα, σταυρό, ’βλογιά, σημαία. Άνδρες, γυναίκες και παιδιά, με προσταγή Δεσπότη».
Ο Ντε Σεζέρ γράφει τον πίνακα: «Θεία Κοινωνία στις Ντάπιες». Έκθαμβος ο ποιητής θα τραγουδήσει:
«Το καριοφίλι δύναμη και το κανόνι αντάρα. Μα πιο τρανή απαντοχή, η Κοινωνιά στις Ντάπιες».
Ο Αλεξί Νικολά Περινιόν αποθανατίζει, «Το τέλος του Μεσολογγίου». Βλέπει ο ποιητής:
«Τέλος σ’ όλα τα βάσανα και σ’ όλα τα δεινά, σφράγισε η ευχή του Δέσποτα, με Θεία Κοινωνιά».
Ο Λουί Ζοζέφ Τουσαίν Ροσινιόν παριστάνει την «Τελευταία Μετάληψη», στα 1827. Ο ποιητής επισημαίνει:
« Ο Ρωγών με το σταυρό, εμψυχώνει το λαό, που αλαλάζει φλογερά και ζητάει Λευτεριά!».
Η Κεραμική βιοτεχνία Μοντερώ δημιουργεί, μεταξύ των ετών 1826 – 1833, πλήθος έργων τέχνης με θέμα τις ιδέες του Μεσολογγίου σε κεραμικά αντικείμενα. Το ίδιο και η Φαγεντιανή κεραμική παριστάνει στα δημιουργήματά της ηρωικές σελίδες από το Μεσολόγγι, όπως: «Η μάχη των γυναικών».
Εδώ ο στίχος γίνεται ένα όμορφο τραγούδι:
«Τις γυναίκες με τους άνδρες γνώρισαν πεδιάδες, λόγγοι, κι’ έτσι με μια τόλμη όλες δόξασαν το Μεσολόγγι!...».
Ο Πιέρ Ρος Βινιερόν δημιουργεί στα 1827 τον υπέροχο ημιτελή πίνακα, «Η πτώση του Μεσολογγίου». Τον ατέλειωτο πίνακα τέλεια τον τραγουδάει ο ποιητής:
«Ατέλειωτη παράσταση, σ’ ατέλειωτον αγώνα! Τον τελειωμό της Πόλης των, ζούνε οι Εξοδίτες!».

Β. Στην Ελλάδα
Κορυφαίοι Έλληνες καλλιτέχνες έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους στο να αποδώσουν το πνεύμα και τις ιδέες του Μεσολογγίου στα έργα τους. Συναγωνισμός αποτύπωσης και αναγνώρισης.
Πρώτος μεταξύ πολλών ο Έλληνας Θεόδωρος Βρυζάκης. Έγραψε τον πίνακα που αποδίδει επακριβώς το ιδεολογικό περιεχόμενο των αγώνων του Μεσολογγίου: Τη «Μάχη της Λουνέττας». Θεολογία, στρατηγική, ιστοριολογία, κοινωνιολογία, ηρωισμός, αποφασιστικότητα, αντίσταση μέχρις εσχάτων είναι οι αποτυπωμένες ιδέες. Ενοποιός όλων των τάσεων παρίσταται, ευλογώντας, ο ίδιος ο Κύριός μας ο Ιησούς Χριστός. Ο καλλιτέχνης ζωντάνεψε όσα στοχάζονταν οι καπεταναίοι και διατύπωνε ο Ρωγών Ιωσήφ σε Απόφαση – μνημείο υπερβατικό – Μεσολογγίτικου πνεύματος. Ο πίνακας λιτανεύεται κάθε χρόνο στην αναπαράσταση της Εξόδου.
Και ο ποιητής, ερμηνεύει:
«Την ιερότερη στιγμή γράφ’ η εικόνα τούτη! Ο ουρανός αντάμωσε τη γης μεσ’ τη Λουνέττα…».
Ο ίδιος ζωγράφος καλλιτέχνησε και την «Υποδοχή του Λόρδου Βύρωνος», σε μια αδελφική εμφάνιση όλων. Ελλήνων και ξένων. Ομοίως αποδίδει ρεαλιστικά την «Ανατίναξη του Καψάλη».
Θα θρηνολογήσει ο ποιητής:
«Αμέρωτος, αστραφτερός κι’ αστραποβρόντης Γέρος, βγαίνει ο Καψάλ’ς ολομπροστά με το δαυλό στο χέρι. Έτσι θα θάψει το κακό! Θα λάμψει την αλήθεια!».
Ακόμη γράφει και τον πίνακα με θέμα την «Ανατίναξη του Ανεμόμυλου», από τον Επίσκοπο Ιωσήφ.
Εδώ ο ποιητής θα κηρύξει:
«Δίδαξε τα ιδανικά, κατάγραψε ιδέες ο ’πίσκοπος ο Ιωσήφ, μέσα στην πολιτεία. Τώρα γράφει επίλογο στη ζήση των εγκλείστων!».
Ο Κρητικός ζωγράφος, Ανδρέας Γεωργιάδης, ο Χανιώτης, με αυστηρή ρεαλιστική τεχνοτροπία αποδίδει το «Ξεκίνημα για την Έξοδο», με ανάλογα ιδεολογήματα.
Ο ποιητής ερμηνεύει με θαυμασμό:
«Ορμάνε ολομόναχοι ανδρείοι Εξοδίτες, με γυμνωμένα τα σπαθιά και ματωμένες «Πάλες», και φωτοδότη το σταυρό σ’ αυγερινή πορεία…».

Αίτια ανάπτυξης Ιδεών
Μετά από όλα αυτά, γεννιέται αυτομάτως το ερώτημα: Ποια είναι τα αίτια της ανάπτυξης μεγάλων ιδεών, για την εποχή εκείνη, στο Μεσολόγγι; Τι το ιδιαίτερο είχε η Πόλη; Από την ιστορία και την κοινωνική διαδρομή του, μετά την οικιστική παρουσία του στον κόσμο, μαθαίνουμε ότι το Μεσολόγγι ευνοήθηκε από το Θεό και τη φύση. Υπήρξε ένα πρωτόγνωρο φαινόμενο για την εποχή του.
Διακρίθηκε για τα γεννήματα μιας ανυπέρβλητης φαντασίας που ήξερε να συνταιριάζει την παράδοση με το μύθο και το όνειρο με την αγρύπνια. Το φανταστικό με το πραγματικό.
Διακρίθηκε για τη διαμόρφωση του Δημοτικού τραγουδιού, που έδωσε αφορμή στο μεγάλο Γκαίτε να το χαρακτηρίσει «Ύπατο μνημείο της ανθρώπινης διάνοιας», συμβάλλοντας έτσι στο να γνωριστούν και να αγαπηθούν οι ήρωες της εθνικής μας παλιγγενεσίας.
Διακρίθηκε με τις πέντε (5) Σχολές του, μέχρι και τη σχολή πανεπιστημιακού επιπέδου, όπου δασκάλεψαν μεγάλοι διδάσκαλοι του Γένους και ξένοι διανοητές, μαζί με τους 12 σοφούς Αιτωλούς.
Διακρίθηκε για τις πέντε (5) Εφημερίδες του, εκ των οποίων η μία ξενόγλωσση που κυκλοφορούσε σε τέσσαρες γλώσσες, με συνέπεια να συγκεντρωθούν στο Μεσολόγγι μεγάλοι διανοητές. Αρθρογράφοι και εκδότες. Στη συνέχεια δε, εδώ διατυπώθηκε το πρώτον, η ιδέα της ελευθεροτυπίας.
Κήρυξε το Μεσολόγγι, τη μυθοπλασία σαν σπάνιο είδος ψυχισμού και διανόησης, με συνέπεια να προκληθεί βαρύγνωμη ποιητική ατμόσφαιρα μεταξύ Ευρωπαίων διανοητών και λογίων.
Ενεργοποίησε στα στέκια της Ευρώπης τους φευγάτους λόγιους και σοφούς και τους μετέδωσε την αγέραστη πιθυμιά του νόστου και της επιστροφής στις ρίζες, με νέες ιδέες.
Με την έντονη αντίθεση του τοπίου, θαλασσινής πολιτείας και στεριανής ορειβασίας, δημιούργησε θέλγητρα με μπαλάντες και ραψωδικούς στίχους, που ενέπνεαν παθητικότατους «καημούς» και λεπτότατους «λυραρισμούς».
Ο Παλαμάς χαρακτηρίζει την πνευματική καρποφορία του Μεσολογγίου με ένα στίχο εκφραστικό: «Ο τόπος ο δικός μας προς τον Ουρανό σκορπίζει τραγούδια χαροκόπων και αναστεναγμούς ερωτοχτυπημένων».
Πάνω απ’ όλα όμως το Μεσολόγγι καλλιέργησε έντονα την Ορθόδοξη χριστιανική συνείδηση. Τα έξη Μοναστήρια στη Βαράσοβα, το Άγιο όρος της Αιτωλίας, από το 10ο αιώνα, τα εννέα Μοναστήρια τριγύρω του και οι επτά Εκκλησιές του μέσα στην Πόλη, με τους δύο Επισκόπους και τους τριάντα Ιερείς του, περιχαράκωσαν σφαιρικά την έντονη και γνήσια Ορθόδοξη χριστιανική συνείδηση.
Αυτό ήταν το Μεσολόγγι, το πνευματικό, το λόγιο, το γεμάτο ιδέες. Ευλογημένο και ευνοημένο από το Θεό και τη φύση. Αυτού του Μεσολογγίου ανέδειξε τις ιδέες, ο Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ και τις ενέπνευσε σε ολόκληρο τον κόσμο.

Επίλογος
Το βράδυ της Εξόδου, τελείωσε η προσφορά ιδεών του Επισκόπου Ρωγών Ιωσήφ, προς το Μεσολόγγι και τον κόσμο. Για τον ηγέτη και ποιμένα, μαζί με το λαό και το ποίμνιο, ξεκινάει τώρα η πρακτική εφαρμογή με συνέπεια και απόλυτη προσήλωση στα ιδανικά της μαρτυρικής Πόλης. Το κάλεσμα του Νότη Μπότσαρη προς τον άλλο Θεσσαλό, το Νικόλαο Στορνάρη, δονίζει την όλη ατμόσφαιρα. «Σήκω, Στουρνάρα, κινήσαμε και στο όνομα του Θεού»!
Όλοι, κατά το σχέδιο της Απόφασης, ξεκινάνε για την ηρωοδόχο Ιερά Μονή του αγίου Συμεών. Ο Δεσπότης μένει στην Πόλη για να δώσει την αναφορά του στο δικαιοκρίτη Θεό. Μαζεύει τ’ απομεινάρια που δεν ακολούθησαν. Ακούει το θρήνο του Καψάλη: «Προς δόξαν του γένους θυσίαν τελώ»! Αφουγκράζεται το: «Μνήσθητί μου, Κύριε»! Συγκλονίζεται από τη φοβερή ανατίναξη και φεύγει προς τη θάλασσα και τον Ανεμόμυλο για το τελικό μεγαλούργημα.
Ήταν Μ. Τετάρτη όταν έφτασαν εκεί. Κλείνεται τότε μέσα στον Ανεμόμυλο, μαζί με γυναικόπαιδα και ηλικιωμένους πολεμιστές. Οι Οθωμανοί πλησιάζουν και προβάλουν τους όρους παράδοσης. Να τους δοθούν οι γυναίκες και οι άντρες να παραδώσουν τα όπλα τους. Στη συνέχεια να βγούνε και να κηρύξουν: «Να ζει ο Αλλάχ»! Απαίτηση εξισλαμισμού! Ο Ρωγών δεν παραδίδει και δεν προδίδει τίποτε. Ο εχθρός πλησιάζει. Ο εθνάρχης πυροδοτεί. Ο Ανεμόμυλος γίνεται παρανάλωμα. Όλοι νεκροί. Για τον Ρωγών, λένε κάποιοι ιστορικοί, ότι μισοπεθαμένος απαγχονίστηκε από τους εισβολείς σε ένα δένδρο. Όπως και να κατέληξε, πέρασε μαζί με το Μεσολόγγι στην αθανασία, γράφοντας το κύκνειο άσμα της Πόλης που αγάπησε και υπηρέτησε. Της Πόλης στην οποία ανέδειξε έναν υπέροχο ιδεόκοσμο.
Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε. Γράφτηκαν πολλά. Πολλοί εκδήλωσαν το θαυμασμό τους. Όλοι πάντως αναγνώρισαν την προσφορά του Ιωσήφ. Η πατρίδα τον τιμάει κάθε χρόνο. Μετά την ερμηνεία όμως της Απόφασης της Εξόδου και την ανάδειξη των ιδεών που διατύπωσε ο Ιωσήφ, σε συνέδριο στο Λιδωρίκι Δωρίδας, η Εκκλησία της Ελλάδος προέβη σε σημαντική ενέργεια. Με πράξη της Ιεράς Συνόδου με αριθμό 3941 της 23ης Ιανουαρίου 1998, ύστερα από υποβληθείσα μελέτη δική μου και σχετική πρόταση του σεβαστού μου Μητροπολίτου πρώην Αιτωλίας και Ακαρνανίας Θεοκλήτου, αποφάσισε και όρισε να μνημονεύεται ο Ιωσήφ και όσοι μαζί με αυτόν τελειώθηκαν σε εκείνα τα γεγονότα, κατά την Κυριακή των Βαΐων, ως Νεομάρτυρες της Εκκλησίας. Ταυτόχρονα καθορίζει να ψάλλεται και ένας καταληκτήριος πανηγυρικός δοξολογικός ύμνος, σε ήχο πλάγιο α΄: «Ευλογητός ει ο Θεός ο δείξας γενναίους υπέρ Σου αθλούντας τους Νεομάρτυρας, ο υπερύμνητος και υπερένδοξος».
Τότε ο δοξολογικός διθυραμβικός ύμνος της Εκκλησίας μας συμπλέκεται με τα πολλά μοιρολόγια που συνέθεσε η λαϊκή μούσα για να θυμόμαστε όλοι μας: «Ένα Σαββάτο αποβραδίς ανήμερα Λαζάρου, πέρασα απ’ το Αιτωλικό κι’ από το Μεσολόγγι. Άκουσ’ αντρίκεια κλάματα γυναίκεια μοιρολόγια». Για ν’ ακούσουμε όλοι μια ιαχή ν’ ανεβαίνει σαν προσευχή: «Να ζει το Μεσολόγγι»!!
Ποιο Μεσολόγγι;
Το Μεσολόγγι της Εξόδου! Το Μεσολόγγι των ιδεών! Το Μεσολόγγι του Επισκόπου Ρωγών και Κοζύλης Ιωσήφ, του από Αμπελακίων Θεσσαλίας ορμώμενου.
Σας ευχαριστώ
Ιερά Πόλις Μεσολογγίου Μάρτιος 2006

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΠ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ